ብዙዎች የባይዛንታይን የኪነ-ህንፃ ጫፍ ብለው የሚጠሩት ሃጊያ ሶፊያ ለብዙ ምዕተ-ዓመታት በምስራቅ እና በምዕራብ አውሮፓ በሚገኙ በርካታ ግዛቶች እንዲሁም በመካከለኛው ምስራቅ የኪነ-ህንፃ ልማት አቅጣጫ አስቀምጠዋል። በክርስትና ሀይማኖት ውስጥ ምናልባት እጅግ ግዙፍ ከሆኑ መዋቅሮች አንዱ ተብሎ ሊጠራ ይችላል።
በቁስጥንጥንያ ብዙ የኦርቶዶክስ አብያተ ክርስቲያናት ለእግዚአብሔር ጥበብ ክብር ተሠርተው ነበር ነገርግን ሐጊያ ሶፍያ ትልቋ እና ታዋቂ ነች።
ታሪክ የዚህ የጥበብ ስራ ደራሲያን ሁለት ስሞችን ይሰይማል፡- ኢሲዶር ኦቭ ሚሌተስ እና አንፊሚ ኦፍ ትሬል። አስር ሺህ የሚጠጉ ሰራተኞች የሰሩባቸው እስያውያን ናቸው።
በ324 ታላቁ ቆስጠንጢኖስ የቁስጥንጥንያ ከተማን በክብሩ መስርቶ የግዛቱ ዋና ከተማ ሆነች። እና ከሁለት አመት በኋላ በቁስጥንጥንያ ውስጥ የባይዛንታይን ኪነ-ህንፃ የመጀመሪያ ሀውልት የሆነው የሃጊያ ሶፊያ ቤተክርስትያን እንዲገነባ ትእዛዝ ሰጠ። እርግጥ ነው፣ በመጀመሪያ የንጉሠ ነገሥቱን ታላቅነት መግለጽ ነበረበት፣ ስለዚህም ወርቅ፣ እብነ በረድ፣ ብር ከየቦታው ይመጡ ነበር፣የዝሆን ጥርስ, የከበሩ ድንጋዮች. ለአዲሱ ካቴድራል ጠቃሚ ሊሆን የሚችለው ነገር ሁሉ በዙሪያው ካሉ ጥንታዊ ቤተመቅደሶች ተወስዷል።
ቅዱስ
የቀበቶ ቁሶች፡- በገብስ ውሃ የተሰራ ኖራ፣ በዘይት የተጨመረበት ሲሚንቶ። ይሁን እንጂ የእሱ ቅንጦት የከበሩ ድንጋዮችን - ቶፓዝዝ, ሰንፔር, ሩቢን በመጠቀም ነበር. ወለሎቹ እንኳን ከጃስጲድ እና ፖርፊሪ የተሠሩ ነበሩ። የዚያን ጊዜ የታሪክ ጸሃፊዎች ቤተ መቅደሱን "በጣም የሚደነቅ እይታ፣ ወደ ሰማይ የሚወጣ፣ በፀሀይ ብርሀን የተሞላ ብርሃን ከውስጥ የሚፈነዳ" ብለው ይጠሩታል።
በሀጊያ ሶፊያ ውስጥ እጅግ ግርማ ሞገስ ያለው ጉልላቷ ዲያሜትሩ 32 ሜትር ነው። በግንባታው ወቅት ለመጀመሪያ ጊዜ ጉልላቱ የተሠራው በሦስት ማዕዘን ቅርፊቶች ነው-በአራት ምሰሶዎች የተደገፈ ሲሆን እሱ ራሱ መስኮቶች ካላቸው አርባ ቅስቶች የተሠራ ነው ። የፀሀይ ጨረሮች ወደ ውስጥ መውደቃቸው ጉልላቱ በአየር ላይ እንደሚንሳፈፍ ቅዠት ይፈጥራል።
በ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ የሀጊያ ሶፊያ ቤተክርስትያን በመስቀል ጦረኞች ከፍተኛ ስቃይ ደርሶባታል፡ ከሀብቷ የተወሰነው ክፍል ወደ አውሮፓ ተወስዷል። ከመቅደሱ ስለ ተወገደው የወርቅ መሠዊያ ዕጣ ፈንታ የሚታወቅ ነገር የለም።
በ15ኛው ክፍለ ዘመን ከተማዋን በቱርኮች ከተያዙ በኋላ በመህመድ ፋቲህ ትእዛዝ ካቴድራሉ ወደ መስጊድነት ተቀየረ። እናም በሙስሊም ህግጋቶች መሰረት እንስሳት እና ሰዎች በፎቶግራፎች ላይ መሳል ስለማይችሉ ግድግዳዎቿ በሙሉ በአረመኔነት በኖራ ስለተቀቡ በመስቀል ፈንታ ግማሽ ጨረቃ ተተክሎ አራት ሚናራዎች ተሠርተዋል። በውስጡም አሁን ሃጊያ ሶፊያ እየተባለ የሚጠራው የሐጊያ ሶፊያ ቤተ መቅደስ በመቃብር እና በቅንጦት የሱልጣን አልጋ ተጨምሮበት የነቢዩም ስም በጋሻው ላይ በወርቅ ታይቷል።መሐመድ እና የመጀመሪያዎቹ ኸሊፋዎች።
ከመግቢያው በላይ በተአምራዊ ሁኔታ ተጠብቆ የሚገኘው ሞዛይክ ፅንሰ-ማርያም ከህፃን ጋር፣
ቆስጠንጢኖስ እና ጀስቲንያን።
ሀጊያ ሶፊያ አንድ መስህብ አላት በውስጡ አንድ አምድ አለ እሱም ላብ ይባላል። በአፈ ታሪክ መሰረት፣ በአንድ ሰው ላይ ያሉ ሁሉም የህመም ቦታዎች ከሱ ጋር ከተያያዙ ወዲያውኑ ይድናሉ።
ከዚህም በተጨማሪ ቤተ መቅደሱ ምሥጢር አለው፡ በቀኝ ጎኑ ካሉት ጎጆዎቹ በአንዱ ጩኸት ያለማቋረጥ ይሰማል። አፈ ታሪኩ እንደሚለው ወደ አንድ ሺህ የሚጠጉ አማኞች በቤተክርስቲያን ውስጥ ከቱርኮች ተደብቀው ነበር, እና ወራሪዎቹ ወደ ውስጥ ሲገቡ, ካህኑ ጸሎት አነበበ. ጃኒሳሪዎቹ ሰይፋቸውን በካህኑ ላይ ሲያነሱ፣ የጥልቁ ግድግዳ በድንገት ተከፍቶ ወደ ውስጥ ወሰደው። ጫጫታው የዚያው ካህን የጸሎት ድምፅ ነው ይላሉ በመጨረሻ ውጣና አገልግሎቱን ለመቀጠል ሃጊያ ሶፊያ እንደገና ክርስቲያን የምትሆንበትን ጊዜ እየጠበቀ ነው።
